Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Baş Assambleyası 10 dekabr 1948-ci il qərarı ilə həmin günü Ümumdünya İnsan Hüquqları Günü olaraq qəbul edib.
Həmin gündən etibarən 10 dekabr Ümumdünya İnsan Hüquqları Günü kimi qeyd olunur. Bütün dünyada insan hüquq və azadlıqlarının qorunması və təmin edilməsi dövlətin əsas təməl prinsiplərindən biri kimi qəbul edilir. Bu prinsiplərin qorunması həm də müstəqil Azərbaycan Resppublikasının qarşısında dayanan ən əsas vəzifələrdən biri kimi də dəyərləndirilir. Azərbaycan hökuməti istər daxili hüquq sistemi vasitəsi ilə, istərsə də qoşulduğu beynəlxaq hüquq normaları vasitəsi ilə də insan hüquq və azadlıqlarının qorunmasını hər zaman prioritet məsələ kimi qiymətləndirir.
Qaynarinfo bu gün ölkəmizdə insan hüquq və azdlıqlarının qorunması, bu istiqamətdə görülən işlər, vətəndaşların mədəni, siyasi səviyyəsinin yüksəldilməsi, sosial və siyasi fəallığın artırılması üçün atılan addımlar və s. məsələləri ekspertlərlə müzakirə edib.
Ümumbəşəri dəyərlərin üstünlüyü, dövlətin inkişaf yolu
Keçmiş deputat Sona Əliyevanın fikirlərinə görə, Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Dünya Birliyinin tam hüquqlu üzvü kimi ümumbəşəri dəyərlərin üstünlüyünü qəbul edərək demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğunu özünün inkişaf yolu seçib. 1995-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını ali dəyər kimi qiymətləndirərək, onlara hörməti, insan hüquq və azadlıqlarının qorunmasını qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının vəzifəsi kimi müəyyənləşdirib: "Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikasının 2001-ci ilin yanvar ayının 25-də Avropa Şurasına daxil olması, daha sonra «İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında» Avropa Konvensiyasını ratifikasiya etməsi demokratik ənənələrə, ədalətə, yurisdiksiyası altında olan insanlar üçün fundamental hüquq və əsas azadlıqların təmininə sadiqliyin ifadəsidir. Son illər Respublikamızın universal və regional xarakterli beynəlxalq təşkilatlara daxil olması və çoxsaylı beynəlxalq müqavilələrə qoşulması ilə səciyyələnir. Həmin müqavilələrin mühüm bir hissəsi insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinə yönəlib. Azərbaycan Respublikası tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələri özünün qanunvericilik sisteminə daxil etməklə beynəlxalq öhdəliklərini yerinə yetirmək yolunu tutub. Şübhəsiz ki, bu da 30 illik müstəqil dövlətçilik ənənəsi olan gənc bir ölkə üçün təqdirəlayiq haldır. Bütün bunlarla yanaşı, beynəlxalq müqavilələr dövlətlər arasındakı beynəlxalq münasibətlərin tənzimlənməsinin, dövlətlərarası əməkdaşlığın inkişafının əsas vasitəsi olmaqla milli qanunvericiliyin tərkib hissəsinə çevrilməkdədir”.
Sona Əliyevanın sözlərinə görə, beynəlxalq hüququn səmərəliliyi, beynəlxalq müqavilələrin müddəalarının həyata keçirilməsi və beynəlxalq öhdəliklərə əməl olunması dövlət daxilində həyata keçirilən təşkilati və hüquqi tədbirlərdən asılıdır: "İnsan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi sahəsində bağlanmış müqavilələrdə dövlətlərin üzərlərinə götürdüyü öhdəliklər iştirakçı dövlətlərə deyil, onların yurisdiksiyası altında olan insanlara ünvanlanmaqla, ayrı-ayrı fərdlərin hüquqlarının müdafiəsinə yönəlib. Bu, bizdə də belədir. Respublikamızda beynəlxalq öhdəliklərin yerinə yetirilməsi prosesi uğurla davam etməkdədir. İnsan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi sahəsində beynəlxalq öhdəliklərin yerinə yetirilməsi məqsədilə görülən tədbirlərin bir hissəsini də məhkəmələrin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsidir”.
Sona Vəliyeva onu da vurğulayıb ki, “Azərbaycan Respublikasında məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi və "Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarına dəyişikliklər və əlavələr edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 19 yanvar 2006-cı il tarixli Fərmanı da məhz insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin təmininə, məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsinə, məhkəmə hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə yönəlib. Azərbaycan dövləti bundan sonra da insan hüquq və azadlıqlarının təmini, onun daha da inkişaf etdirilməsi istiqamətində üzərinə düşən vəzifələri şərəf və ləyaqətlə yerinə yetirəcək.
Dövlət və QHT-lərin fəaliyyəti
Azərbaycan Yüksəliş Partiyası Başqanının İnsan haqları və QHT üzrə müavini Gülşən Məmmədoğlu bildirib ki, hər bir hüquqi dövlətdə olduğu kimi Azərbaycanda da insan hüquqları üzrə müvəkkil - Ombudsman fəaliyyət göstərir. Bu qurum konstitusiyada və ölkəmizin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə təsbit olunmuş, dövlət və yerli özünüidarə orqanları, vəzifəli şəxslər tərəfindən pozulan insan hüquqları və azadlıqlarının bərpa edilməsi və konstitusiya qanunu ilə müəyyən edilmiş hallarda insan hüquqları pozuntularının qarşısının alınması üçün təsis edilib.
O hesab edir ki, prosessual olaraq ölkəmizdə beynəlxalq səviyyədə tanınmış, təsbit olunmuş insan hüquqları ilə bağlı bütün təsisatlar və normativ qanunvericilik artıqlamasıyla təşkil və təmin olunub: "Eləcə də bu sahədə fəaliyyət göstərən xeyli sivil qurumlar, QHT-lər var. Ancaq təəssüf ki, müstəqillliyimizin bərpasından, dövlət quruculuğundan 25 ildən çox müddət keçməsinə baxmayaraq, bu təsisatlar və normativ maddələr hüquqi və siyasi akt çərçivəsindən, yəni formallıqdan o yana aşa bilməyib.
Bir sözlə, Azərbaycanda insan hüquqları məsələsi milli hüququn tərkib hissəsi kimi hələ də aktual, həll edilməmiş və həllini gözləyən məsələdir. Çox da detallara varmadan təməl insan hüquqlarının vəziyyətini təftiş etsək, istər sosial-iqtisadi müstəvidə, istərsə də hüquq-məhkəmə sistemində yaranmış və cəzasızlıq fonunda adiləşdirilmiş qanunsuzluq mühitinin dərin böhran doğurduğu göz önündədir. Ölkədə bəlkə də, barmaq sayı ilə insan tapılar ki, bu baxımdan şikayətçi olmasın".
Gülşən Məmmədoğlunun fikrincə, təməl hüquqların təmin olunmaması avtomatik olaraq vətəndaşın hüquqi və siyasi mədəniyyətinin komponentlərindən olan söz azadlığı, sərbəst ifadə və sərbəst toplaşma hüququnu da sıradan çıxarmış olur: "Sosial və iqtisadi cəhətdən təmin olunmamış, məhkəmə qanunvericiliyində hüquqları pozulmuş vətəndaşa söz azadlığının, sərbəst ifadə və toplaşma hüququnun sözdə deyil, əməldə tanınması idarəetmənin qüsuru, yetərsizliyi kimi kütləvi etirazlara meydan açar. Bu isə vətəndaşa kifayət qədər etinasız yanaşan, onun təməl hüquqlarını tapdalayan, ən aşağı pilləsindən ən başa qədər korrupsiya və rüşvət zənçirində həlqələnmiş, addım başı adı iqtisadi cinayətlərdə hallananlar üçün arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilər.
Dövlətin vəzifəsi vətəndaşı hər bir cəhətdən təmin etməkdir. Milli konsepsiyaya malik keyfiyyətli və rüşvətsiz təhsil, ideoloji-bürokratik çərçivədən çıxarılmış elmi inkişaf, azad media, hüquqa söykənən məhkəmə sistemi, monopoliyadan sığortalanmış sərbəst iqtisadi mühit, bütün kriteriyalar üzrə ödənilmiş sosial rifah təmin olunarsa, sözsüz ki, vətəndaşın hüquqi-siyasi mədəniyyətinin yüksədilməsi üçün heç bir formal qurumlara və fəaliyyət görüntüsü yaradan əlavə tədbirlərə də ehtiyac qalmır. Bütün bunların varlığı vətəndaşın qanunla təsbit olunmuş hüquq və azadlıqlarının təmin olunmasına birbaşa şərait yaradar ki, istər prosessual olaraq, istərsə də maarifləndirmək baxımından təbii bazanın, müsbət münasibətlər sisteminin təşəkkülünü də şərtləndirmiş olar. Ona görə də vətəndaşın hüquqi, siyasi mədəniyyətinin yüksədilməsi üçün ilk növbədə dövlət vətəndaşa olan etinasız münasibətini dəyişməlidir. Bu mənada hər cür mütərəqqi yeniliyə açıq olan Azərbaycan insanının xüsusi tərbiyəyə və formal təlimatlandırmaya deyil, dövlət məmurunun simasında xüsusi örnəyə və əməli fəaliyyətə ehtiyacı var”.
Dövlət, insan hüquq və azadlıqları, öhdəliklər
Hüquq müdafiəçisi Əliməmməd Nuriyev bildirib ki, bu istiqamətdə dövlətin fəaliyyətini qiymətləndirməyə başlayarkən hər şeydən əvvəl onu qeyd etmək lazımdır ki, dövlət insan hüquq və azadlıqlarının qorunması ilə bağlı müəyyən öhdəliklərə malikdir. Onun sözlərinə görə, bu öhdəliklər əsasında qanunvericilk bazasının mövcudluğu məsələsi də var:
"Qanunvericilik bazası, hüquq və insan azadlıqlarının etibarlı, səmərəli və effektiv müdafiəsini təqdim edir. Azərbaycan mövcud qanunvericiliyi yetəri qədər hüquq və azadlıqların böyük bir qismini əhatə edərək, onların təmin edilməsinə konstitusyon səviyyədə müəyyən edib”.
Hüquq müdafiəçisi bildirib ki, bu hüquqların qorunması ən yüksək səviyyədir:
"Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyanın bütün bir fəsli insan hüquq və azadlıqları və onun qorunmasının təminatlarına həsr olunub. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 12-ci maddəsinə görə, dövlətin əsas ali məqsədi insanların hüquq və azadlıqlarının qorunması və ləyaqətli həyat yaşamasını təmin etməkdir. Artıq bütün öhdəliklər də bu istiqamətdə qiymətləndirilməlidir. Eyni zamanda Azərbaycanın müstəqilliyi bərpa ediləndən sonra bütün beynəlxalq insan hüquq və azadlıqları ilə bərabər beynəlxalq konvensiya və bəyannamələri qəbul edib.
Azərbaycan hazırda Avropa əsas insan hüquq və azadlıqları konvensiyasını radifikasiya etmiş və eyni zamanda Avropa insan hüquqları məhkəməsinin yuridiksiyası Azərbaycan ərazisində təqdim olunur. Yəni başqa cürə desək, ölkədaxili və xarici hüquq müdafiə vasitələri insan hüquq və azadlıqlarının əldə edilməsi ilə bağlı müəyyən edilib. Həmçinin Azərbaycan təkcə qanunvericilik bazasının yetəri, kifayət qədər genişmiqyaslı olması yox, həm də müvafiq insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi ilə bağlı institutsuonal baza da mövcuddur. Yəni, həm dövlət orqanlarının əsas vəzifəsi insan hüquq və azadlıqlarının qorunmasıdır, eyni zamanda insan hüquq və azadlıqlarının qorunması ilə bağlı ombudsman institutu təsis olunub, Azərbaycanda üçpilləli məhkəmə sistemi var ki, onun da əsas vəzifələrindən biri insan hüquq və azadlıqlarının qorunmasıdır. Ümumiyyətlə, insan hüquq və azadlıqları Azərbaycan milli qanunvericiliyindən üstün hüquqa malikdir. Hətta Azərbaycan bunlarla bağlı beynəlxalq hüquq və qanunları ratfikasiya etməsə belə, həmin insan hüquq və azadlıqlarının təminatı ilə bağlı normalar əgər Azərbaycan qanunvericiliyi ilə hər hansı bir ziddiyət təşkil edərsə, beynəlxalq qanunvericilik tətbiq olunur. Bu da, hesab edirəm ki, insan hüquq və azadlıqlarına verilən qiymətlə bağlıdır”.
Əliməmməd Nuriyev qeyd edir ki, Azərbaycan praktik insan hüququ və azadlıqları ilə bağlı fəaliyyət planları qəbul edib. Hüquqşünas hesab edir ki, bu da çox əhəmiyyətli bir formatdır. İnsan hüquq və azadlıqlarının praktik formada təmin edilməsi ilə təkcə dövlət institutları yox, həm də ictimai institutlar da məşğul olmalıdır.
Azərbaycanda insan hüquq və azadlıqlarının pozulması hallarından danışan hüquqşünas bildirib ki, əlbəttə, belə hallar var. Əgər vətəndaşın hər hansı bir hüquq və zadlığı pozulubsa, onun o imkanı da olmalıdır ki, beynəlxalq müdafiə vasitələrinə müraciət etsin.
Ekspert hesab edir ki, hazırki insan hüquq və azadlıqlarının mövcudluğu və müdafiə olunma infrastrukturu Azərbaycanda tamamilə qurulub. Amma bütün hallarda bu, davamlı olaraq inkişaf etməli, daha da genişləndirilməlidir.
Sosial siyasi fəallıq və bu istiqamətdə görülən tədbirlər
Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin Mətbuat xidmətinin rəhbəri, beynəlxalq məsələlər üzrə mütəxəssis Əziz Əlibəyli qeyd edib ki, cəmiyyətlərin iki əsas istiqamət forması var ki, onların inkişaflarını təmin edir:
"Bunlardan birincisi sosial siyasi aktivlik kimi nəzərdə tutulur. İnkişaf etmiş cəmiyyətlərdə bu indikatorları yüksək şəkildə qiymətləndirən onların həm vətəndaşlarının siyasi fəallıqlarının yüksək olması, həm də sosial fəallıqlarının yüksək olması nəzərdə tutulur. Yəni biz siyasi fəallıq deyəndə cəmiyyətin siyasi təsisatlarındakı iştirakçılıqdır, seçkilərdir, partiyalarda iştirakçılıqdır və bütövlükdə siyasi sistem, cəmiyyətin özünün siyasi təsdiqi, hakimiyyətin idarə olunmasında iştirak, müxtəlif formalarda, səviyyələrdə iştirak, yəni bütün bunların hamısı siyasi fəallıqlara aiddir”.
Ekspert hesab edir ki, siyasi fəallıq, ümumiyyətlə, demokratik cəmiyyətin əsas göstəricilərindən biridir:
"Bu, həm cəmiyyət təsisatlarında normal şəkildə özünü təsdiqi, rəqabət meyilliyinin təsdiqi, eyni zamanda həm də siyasi iradələrinin təsdiq olunmasıdır”.
Həmsöhbətimiz qeyd edir ki, siaysi fəallığın ən geniş forması seçkilərdir. Amma digər fəaliyyət dönəmləri, məsələn, hakimiyyət uğrunda sivil mübarizə, müxtəlif təşkilatlar arasında mübarizə, müxtəlif siyasi ideologiyalar arasındakı mübarizə bunun simvollarından sayılır:
"Təbii ki, bu fəallıq və onun yüksəldilməsi demokratik cəmiyyətin də əsas dəyərlərindən biri hesab olunur. Daimi demoktratik cəmiyyətdə əsas prioritet hesab olunur. Amma sosial fəallıq dedikdə bu, tamamilə fərqli bir istiqamət üzərindən yeni bir fəaliyyət istiqaməti olaraq nəzarətə keçirilməlidir”.
Cəmiyyət və yeni ideyalar
Ekspert deyir ki, cəmiyyətin yeni ideyalara həmişə ehtiyacı var:
"Cəmiyyət hər zaman yeni axtarışlarda olmalıdr. Əgər cəmiyyət yerində sayırsa, ətalətdədirsə, istər-istəməz biz o cəmiyyətin çökdüyünü deyə bilərik. Məsələn, SSRİ-nin 70-ci lləri sovet tarixşünaslığında o dönəm üçün ətalət illəri hesab olunur. Bəs bu, nəyə görə baş vermişdi? Çünki cəmiyyətdə vətəndaşın iqtisadi və sosial həyatdakı iştirakçılığı, o cümlədən fəallığı azalmışdı. İdeyalar artıq tükənməyə başlamışdı. Çünki birmənalı şəkildə dövlət tərəfindən qoyulmuş bir standart var idi. Kommuna - sol düşəncəlilik. Onun yaratdığı digər ideyalara imkan verməməsi. Vahid sovet insanı yaratmaq və onun beynini sol ideyalarla zənginləşdirmək, leninçilik, marksizm düşüncələriylə doldurmaq. Bunlar digər ideologiyaların da qarşısını kəsmiş olurdu”.
Əziz Əlibəyli qeyd edir ki, bizdə də sosial fəallığın artması Azərbaycanın 2030-cu ilə qədər müəyyən olunan prioritetləri sırasındadır. Buna milli prioritet deyilir. Bunu bu cür də ifadə eləmək lazımdır.
O bildirib ki, eyni zamanda Azərbaycan 2020-ci il gələcəyə baxış inkişaf konsepsiyasında sosial inkişafla bağlı nəzərdə tutulan bəzi məsələlər var:
"Sosial fəallıq deyəndə həm yüksək şəkildə sosial müdafiəyə baxmalı, həm də eyni zamanda vətəndaş cəmiyyətinin inkişaf etdirilməsində çox vacib faktorlardan biri kimi istər-istəməz maddi vəziyyətin yüksəlməsi, iş yerlərinin yaradılması, biznes mühitinin sağlamlaşdırılması, bütünlükdə ticari yöndən infrastrukturun yüksək səviyyədə inşa edilməsi və orta təbəqənin yaradılması üzərində qurulan düşüncələri özündə əks elətdirir. Yəni ümumi şəkildə belə desək, ümummilli gəlirin təsnifatına görə yuxarı-orta gəlirli ölkələrdə baş verir. Bu sosial fəallıq Azərbaycanda xüsusi bir əhəmiyyətə malikdir”.
O, hesab edir ki, qısa şəkildə də olsa, biz 2030-cu il üçün sosial və iqtisadi inkişafa aid milli prioritetlərə də baxmalıyıq:
"Azərbaycan dayanaqlı, artan rəqabət qabiliyyətli iqtisadiyyat qurmalıdır. Burda isə bir başa sosial fəallığa ehtiyac var. Dinamik inkluziv və sosial ədalətə əsaslanan cəmiyyət - burada da sosial-siyasi, rəqabət, insan kapitalı və innovasiyalar məkanının qurulması kimi məsələlər var. Eyni zamanda işğaldan azad edilmiş ərazilərə olan "Böyük Qayıdış”ın əsasında da sosial fəallığın artırılması dayanır. Və təbii ki, ekoloji fəaliyyət də bunun ən mühüm hissəsini təşkil edir”.
