Hər zaman olduğu kimi, yəqin bu dəfə də Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti - SOCAR-ın ölkədə yüksək keyfiyyətli yanacağın bahalaşmasını dünyada neftin qiymət artımı ilə izah edəcəyi kimsədə şübhə doğurmur. Təbii, biz də qəbul edirik ki, dünyada neftin qiymətlərinin kəskin bahalaşması avtomatik olaraq neft məhsullarının emal, alqı-satqı və daşıma xərclərinə də təsir edir, bahalığa ciddi səbəblər yaradır. Xüsusilə də "Premium" (Aİ-95) markalı benzinin istehsalı ölkə xaricindədirsə və biz onu idxal edərək istehlakçıya çatdırırıqsa, o zaman həmin benzinin özü ilə bərabər baha qiymətini də ölkəyə idxal etmiş oluruq. "Aİ-95" benzini onsuz da bütün dünyada baha idi. Azərbaycanda isə bu markalı benzin dünya bazar qiymətlərindən, az qala 2 dəfədən bir az artıq ucuz idi (0,94 ABŞ dolları). Sadəcə son vaxtlara qədər əhalinin ümumi sosial-iqtisadi vəziyyətini nəzərə alan hökumət onun təchizatçılarının hesabına (yaranan zəruri əlavə xərcləri qarşılamaqla) Azərbaycanda "Premium" markalı benzinin qiymətini aşağı həddə saxlayırdılar. Görünür, bu planda qlobal miqyasda ciddi təzyiq altında olan hökumət beynəlxalq və daxili bazar qiymətləri arasında tarazlığa nail olmaq üçün "Premium" benzinin qiymətini 2 manat etməyə məcbur qalıb. Ona görə məcbur qalıb yazıram ki, çünki sahədən xəbərdar olanlar bilir ki, Azərbaycan Respublikasının neft-qaz ixracatçısı kimi, xüsusilə enerji məhsullarının istehsalı, emalı, satışı ilə əlaqədər beynəlxalq öhdəlikləri var və ölkənin zaman-zaman bu mənada ciddi xarici təzyiqlərin qarşısında duruş gətirmək imkanları məhdud ola bilir. Son qiymət artımı həm də bununla əlaqəlidir. Təbii ki, bu başqa məsələdir ki, oxşar artımlar ölkə daxilində heç də az olmayan sosial narazılıqları psixoloji aspektdə bir qədər də artırır. 

Hə, bu başqa məsələdir ki, neft ölkəsi olan Azərbaycan son 20 il ərzində niyə neft emalı zavodlarını texnoloji planda modernləşdirə və  "Aİ-95" markalı benzini özü istehsal edə bilmir və məcbur onu xarici bazarlardan respublikaya idxal edir. Məsələ burasındadır ki, neft satıb daha sonra onun pulu ilə xaricdən benzin almağın məntiqsizliyini başa düşmək çətindir. Ya da, başqa cür izah eləsək, bu nəticə hasil olur ki, hökumətdə bəzi "işbaz məmurlar" ölkənin neftini satıb ondan daxil olan xarici kapitalı, daha sonra "daxili bazar üçün daha keyfiyyətli benzin almalıyıq" adı ilə xaricə çıxarmağın elə bil unikal yolunu tapıblar. 

Əslində, belə bir zavodun çox bahalı texnoloji bir sistem olduğunu biz də anlayırıq, ancaq hər bir halda Azərbaycanın belə bir zavoda indiyə qədər sahib ola bilməməsi də ciddi bir qüsurdur. İzah oluna bilər ki, Azərbaycanda "Aİ-95" və "Aİ-98" benzinlərinə tələbat az olduğuna görə, həmin benzinin idxalı iqtisadi cəhətdən daha rentabelli və məqsədəuyğun olub və hələlik ondan ötrü ayrıca bir zavodun olması gərəksiz xərcdir və s. Ancaq burada da məntiqsizlik var, çünki artıq istehsal ili ən azı beş il olan avtomobillər üçün ən uyğun benzin elə "Premium" və "Aİ-98" markalarıdır ki, ölkəmizdə belə maşınların sayı az deyil. Biz isə belə düşünürük ki, ola bilsin, Azərbaycanın nə zamansa istehsal etməyə başladığı "Aİ-95" markalı benzinin keyfiyyəti xarici bazarlardakı alıcılar üçün qənaətbəxş hesab edilmədiyindən, qaz vurub qazan doldurmaq istəyən SOCAR-dakı bəzi dairələr bu prosesi hələlik dayandırıblar və ya ləngidirlər.

Hesab edirik ki, yüksək keyfiyyətli benzinin emalı ilə əlaqədar layihələrin icrası sürətləndirilməli, neft ölkəsi Azərbaycanın benzin idxalatçısı rüsvayçılığına son qoyulmalıdır. Yaxşı xatırlayıram ki, SOCAR vaxtılə "Aİ-95" markalı benzin istehsal etməyə başlamışdı, fəqət sonradan bu prosesi dayandırdı. Bu günə qədər də həmin istehsalı bərpa etməyiblər. Hətta sözügedən istehsal dayandırılanda SOCAR rəsmiləri elan etmişdi ki, guya əsas hədəfləri daha keyfiyyətli məhsul istehsalına nail olmaqdır. Amma bu layihələrin icrası sanki hansısa gizli əl vasitəsilə ləngidilir, həllini tapmır. Səbəblər isə hər zaman ifadə elədiyimiz kimi, korrupsiya, yeyinti, idarəetmədəki nöqsanlardır, desək, yalan olmaz. 

Düşünün ki, özümüzdə "Aİ-95" benzin istehsal edə bilən zavod olsaydı, bu benzinin ölkəmizdə qiymətini aşağı həddə saxlamağa nail ola bilərdik. Təsəvvür edin ki, xaricdən idxal etdiyimiz "Aİ-95" markalı benzinin alış, daşıma, gömrük, müəyyən vergilər, kar payı da nəzərə alınmaqla son istehlakçıya çatdırılana qədərki tsikldə yaranan nə qədər xərcdən azad olması sayəsində qiyməti sabit saxlamaq mümkün ola bilərdi. Hazırda yanacaqla bağlı ən ciddi problem qiymətlərin ucuzlaşması və ya son qiymətin sabit qalmasından çox, onun qiymətindəki tədrici artımların qarşısını ala biləcək ciddi iqtisadi faktoların olmamasıdır. Daha çox da, dünyada geosiyasi böhranların yaşandığı, beynəlxalq maliyyə sistemində natarazlığın ciddi problemə çevrildiyi, iri neft ixracatçısı olan Rusiya Federasiyasına qarşı Ukraynanı işğal etməsi fonunda cəhənnəm sanksiyalarının tətbiq olunması şəraitində qlobal inflyasiya və bahaçılığın daha dağıdıcı nəticələrinin olacağı proqnozları enerji bazarında hələ görəcəkli günlərimizin qarşıda olduğundan xəbər verir. 

Başqa yandan baxsaq, ümumiyyətlə ölkəmizdə benzinin qiymətinin hər zaman yüksəldiyini müşahidə etmişik, mən hələ onun nə zamansa ucuzlaşdırılması ilə bağlı hadisə ilə qarşılaşmamışam (hətta dünyada neftin qiyməti kəskin aşağı düşəndə də). Azərbaycanda bir dəfə artırılan qiymətlərin bir daha endirilməyəcəyi reallığı indiki hökumət üçün dəyişməz prinsipdir. Görünən odur ki, burada əhalinin sosial durumuna təsir edə biləcək iqtisadi reallıqlardan daha çox, personal çıxarlar daha ön planda dayanır. Başqa tərəfdən, ölkədə xalqın siyasi faktora çevrilə və real ictimai təzyiq yarada bilməməsi hökumətin bu məsələdə əlini-qolunu açmasına və vətəndaşın cibinə girməsi üçün əlavə fürsətlər yaradır. Xüsusilə də, böhran dövründə, üstəlik qlobal miqyasda inflyasiyanın ceyran belinə dırmaşdığı indiki kritik zamanda oxşar qiymət artımları adi hal ala bilir təəssüf ki və bu bəhanələr hökumətə danışmağa, öz aləmində olayı əsaslandırmağa mövzu açır. Çünki beynəlxalq miqyasda istehsal və ticarət zəncirlərinin bütün iştirakçıları belə hesab edirlər ki, artan risklər fonunda qiymətə hansısa ədalətli ödəmələr əlavə etməyə məcburdurlar. Arqumentləri budur ki, nefti birjalardan baha alırıq, ondan emal olunan məhsulların da qiymətinin bahalaşması normal iqtisadi gedişata və zərurətə çevrilir. Qiymətlərin sinxron artımları üçün isə istehsalçıların, hətta bir-birlərilə sövdələşməyə getməsinə belə zərurət yaranmır: onlar, ən yaxın rəqibləri qiymətlə necə davranırlarsa, elə özləri də o şəkildə də davranırlar.

Rəşad Bakuvi 

AY Partiya Başqanının müavini