Bu yazı Böyük fikir adamı - Həsən Bəy Zərdabiyə və silahdaşlarının əziz xatirəsinə ithaf olunur...
Qırğızıstana son səfərim məni bəzi mövzular barədə dərindən düşünməyə məcbur etdi. İndiyə qədər bu ölkə haqqında məlumatımız yalnız kitablardan oxuduqlarımızla məhdudlaşıb. Qırğızlarla azərbaycanlıların ortaq köklərə sahib olması, adət və ənənələrində böyük türk tarixini özünəməxsus şəkildə bu gün də yaşatmaları, üstəlik 70 il eyni ittifaqın tərkibində mövcud olmaları məndə belə bir fikir yaratmışdı ki, Azərbaycan cəmiyyətinə xas bir çox özəlliyi Qırğızıstanda görəcəm. Lakin doğru deyiblərmiş ki, çox oxuyan yox, çox gəzən çox bilər. Gözümlə gördüyüm bugünkü Qırğızıstan indiyə qədər gəldiyim qənaətləri alt-üst etdi.
Birincisi, uzun illər eyni ittifaqın tərkibində olmağımıza baxmayaraq, rusların milli psixologiyaya təsiri bizdə və qırğızlarda eyni səviyyədə deyil.
Azərbaycanda milli kimlik məsələsi heç vaxt assimilyasiya qorxusu altında olmayıb. Rusların bütün cəhdlərinə baxmayaraq, Azərbaycan türkü öz tarixinə, ənənələrinə sahib çıxmağı bacarıb.
Əlbəttə ki, bu, bir toplum olaraq, xalqın 300 ilə yaxındır, yetişdirdiyi fikir adamlarının nəhəng əməyinin nəticəsidir. Azərbaycanda bütün dövrlərdə milli kimliyin itməyinə səbəb olacaq faktorlarla mübarizə aparan fikir adamları olub.
Məsələn, iki əsr əvvələ qədər milli kimliyin itməsinə səbəb kimi islam ümməti faktoru var idi və o zaman ziyalılarımızın yenmək və milli kimliklə qarşı-qarşıya qoymaq istədiyi məsələ, məhz, bu idi. Axundovun, Zərdabinin başlatdıqları və öz dövrünə görə qəhrəmanlıq sayılacaq işlər Azərbaycanda türk milli kimliyini ümmətə qarşı qoya bildi.
Əlbəttə ki, Üzeyir bəyin, Sabirin, Mirzə Cəlilin, Ömər Faiq Nemanzadənin, Əli bəy Hüseynzadənin, Əhməd Ağaoğlunun və digərlərinin gətirdiyi böyük ideyalar, fikirlər XX əsrin əvvəlində Şərqdə ilk dəfə Cümhuriyyət qurmağımıza zəmin oldu. Bəziləri deyirlər ki, Rəsulzadə Cümhuriyyəti sanki spontan şəkildə, özünün də xəbəri olmadan yaranıb. Elə bil, həmin 28 may günü tarixi labüdlük Cümhuriyyəti yaradıb. Bunu deyən insanların, Cümhuriyyətin böyük bir ideologiyaya, fikrə söykəndiyindən xəbərləri yoxdu.
Fikir olmadan əməl də olmur. Cümhuriyyətimizin əsas nailiyyətlərindən biri o idi ki, o öz varlığında Axundovdan və Zərdabidən gələn müasirləşmək ideologiyası ilə turançılıq, türk milli kimliyi ideyasını bir araya gətirmişdi. Azərbaycanın üçrəngli bayrağı nəhəng bir ideologiyanın təcəssümüdür.
Cümhuriyyətin ən böyük nailiyyətlərindən biri həm də o idi ki, ürəklərə azadlıq sevgisini səpə bilmişdi və uğrunda öləcək neçə-neçə ziyalı yetişdirmişdi qısa müddətdə.
Hüseyn Cavidlərin, Əhməd Cavadların, Mikayıl Müşfiqlərin, Güntəkinlərin və başqa repressiya qurbanlarının həyatları heç də göründüyü kimi hədər getmədi.
Onlar ölümləri ilə türk milli kimliyini qorudular. Bütün bu sadaladıqlarımız onunla nəticələndi ki, XX əsrin sonunda azadlıq ideologiyası yenidən vüsət tapdı və onu gizli-gizli yaşadanlar açıq-aşkar meydana gətirdilər.
Demək ki, fikir ölməyibmiş. Məhz Böyük Fikirlər yaşadığı üçün Elçibəy və onun həmfikirləri, təməli XX əsrin əvvəllərində qoyulmuş o böyük fikrin – müasirləşməklə milli kimliyin qorunmasının bir arada olması - vacibliyini çox gözəl başa düşürdülər. Başladıqları yol da, məhz, buna söykənirdi: demokratiya və milli azadlıq. Onlar yaxşı başa düşürdülər ki, bir millətin var olması üçün hər iki fikrin bir arada gerçəkləşməsi labüddür.
Tarixin axışından asılı olaraq siyasi hadisələr və hətta hakimiyyətlər tez-tez dəyişə bilər. Lakin bir dövlətin var olması, bir millətin özünü ifadə etməsi üçün mütləq milli fikir olmalıdır. Ruslar ona görə Azərbaycanda milli kimliyə qarşı çıxa bilmədilər ki, sovet hakimiyyəti qurulanda artıq müsavatçılıq ideologiya kimi ortada idi. XX əsrin sonlarında da hakimiyyət dəyişikliyinə baxmayaraq xalq hərəkatının gətirdiyi milli azadlıq sevdası beyinlərdən silinməyəcək.
Doğrudur, manqurtlaşma problemi ilə bizim cəmiyyət də qarşılaşdı, lakin bu qırğızlarda olduğu qədər qorxulu tendensiyaya çevrilmədi. Qırğızlarda gördüyüm siyasi-mənəvi mənzərə acı bir həqiqəti ortaya qoydu. Uzun əsrlər mövcudluğunu milli fikir olmadan sürdürən bir xalq hər yeni siyasi ideologiyaya adaptasiya olur və hər dəfə milli kimliyini bir az da unudur. Məhz, buna görə boş bir zəmin üstündə qurulan sovet hakimiyyəti Aytmatovun əsərində deyildiyi kimi "əsir götürdüyü qırğızların beyinlərini daha tez yuya bildi".
Aytmatov bunu gördü, yazdı, lakin qarşı çıxmadı. Azərbaycan fikir adamlarından fərqli olaraq, Aytmatovun əsərləri məhv edilmədi. Tam əksinə, geniş miqyasda yayımlandı və müxtəlif dillərə tərcümə edildi. Əlbəttə, Aytmatov 30-cu illərdə yaşamırdı, lakin elə 60-cı illərdə də sovet senzurası çox güclü idi və rejim üçün qorxulu olan hər şey qadağan olunurdu. Demək ki, Aytmatovun şəxsiyyətində və yaradıcılığında sovet rejimi üçün qorxulu heç nə yox imiş. O özü də həmin manqurtlaşan cəmiyyətin bir üzvü idi, sadəcə başqalarından fərqli olaraq bunu görür və dərk edirdi.
Bu gün Qırğızıstanda sovet ideologiyasını müasir demokratik cəmiyyət fikri əvəz edir. Müasir Qırğızıstanın siyasi mənzərəsi demokratik, azad və ədalətli seçki, azad biznes imkanları, liberal yaşam tərzi və s.-dən ibarətdir. Bəli, qırğızlar yeni fikrə yaxşı uyğunlaşsalar da, eyni zamanda həm də daha çox assimilyasiya olurlar. Öz milli kimliyini yavaş-yavaş unudan qırğızların qurduqları demokratik cəmiyyət gələcək nəslə növbəti boş zəmin buraxır. Millət sevdası olmayan yerdə azadlıq və demokratiya fikri də irreal görünür.
Demək ki, hər millətin millət kimi var oluşu onun tarixində gəlib keçmiş fikir adamlarının səyi və əməyi nəticəsində baş verir.